9 - MOĞOLİSTAN / DOĞU VE ORTA ASYA

MOĞOLİSTAN: Dünyanın en güzel gökyüzünü görebileceğiniz ve en güzel havasını soluyacağınız dingin ülke.

Uçsuz bucaksız düzlüklerde saatlerde yolculuktan sonra karşılaştığımız köylerde ki birkaç ger adlı çadırlardan çıkan dekolteli ve ojeli bakımlı  bayanları görünce şaştım kaldım.Ama akıllarına düzgün bir tuvalet yapmak gelmemiş.Geri kalmışlık böyle bir şey.



2013 gezi notları

Genelde Ülkelerin bir batısında bir de doğusunda turistlere açık sınır var sadece.İyice öğrenip öyle yola çıkınız.

Takeshken→Bayan –Ulgii(Jeep veya küçük dolmuş,50.000 Togruk=30 Dolar)

GENEL

*TARİH

MOĞOL İMPARATORLUĞU(1206-1227)Cengiz han,Karakurum başkent, Orta Asya,Çin,Harzem

Birlikten yoksun Moğol kabilelerini bir araya toplayan Temuçin(Cengiz),tüm Orta Asya’yı ele geçirdiği gibi batıya doğru da yürüdü.Anadolu dahil ön Asya ve Asya’yı ele geçirdi.

Cengiz han ölmeden önce ülkeyi dört oğlu arasında pay etti.Ölümünden 50 yıl geçmeden  İmparatorluk dörde ayrıldı.

Moğol Devletinin parçalanması ve Moğol-Türk Devletleri:

1-Kubilay Hanlığı(1227-1368):Çin ve Moğolistan'da kuruldu.Çinleştiler.

2-Çağatay Hanlığı(1227-1369):Türkistan’da kuruldu.Türkleştiler.

3-İlhanlı devleti(1227-1336):İran(Tebriz) de kuruldu.Türkleştiler.

4-Altınorda Devleti(1227-1502):Hazar denizinin kuzeyinden doğu Avrupa'ya kadar.Türkleştiler.

İLHANLILAR(1250-1336)

Cengiz Han’ın torunu Hülagu tarafından başkent Tebriz olmak üzere İran’da kuruldu.Hülügü,Azerbeycan’ı ele geçierek Batanilerin faaliyetlerine son verdi.Daha sonra da Bağdat’ı alarak Abbasi devletini yıktı.(1258)

İlhanlılar,Suriyeyi ele geçirmek için yapılan savaşta Memlüklere yenildiler.Daha sonraki hükümdarları da Altınorda  ve Çağatay Devletleri ile mücadele ettiler.Daha sonra da İlhanlılar da İslamiyet yayıldı.

Devletin yılıkmasından sonra güneydoğu ve doğuanadolu da Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletleri,orta Anadolu’da da eratna devleti ve Celaylılşar devleti kuruldu.

2-Çağataylılar(1227-1369)

Cengiz Han’ın oğlu Çağatayın payına düşen topraklarda,ölünden sonra kuruldu.Nüfusun çoğunluğunu Türkler oluşturuyordu.Türkistan,Afganistan ve Harzemin bir kısmını topraklarına katan güçlü devlette 13.yy sonlarına doğru  Çağatay halkı Moğolca yerine Türkçe konuşmaya başladılar.Halk giderek Türkleşmeye başladı.

Çağatay tahtına geçen Tarmaşian Han döneminde İslamiyet resmen kabul edildi.(1326)

Tam bir Türk devleti haline gelen Çağatay hanlığı ,ülke içinde ki karışıklıklar sonucu Timur tarafından son verildi.

Bu devlet toprakları üzerine Tişmurlular devlet kurdu.

*Türk-İslam kültürünün geliştiği Çağataylılarda ,Günümüzdeki Türkistan’da konuşulan dil ilişkilendirilerek günümüzde Çağatay lehçesi olarak adlandırılıyor.

3-Kubilay Hanlığı(1280-1368)

Moğol imparatorluğu taht kavgalarında üstün gelen Kubilay,1268’de tek başına Moğol İmparatoru oldu.Egemenliğindeki Uygurların yardımı ile Çin’in tamamını ele geçirdi.

Devletin başkentini Karakurum’dan pekin’e taşıdı ve sınırları genişletti.

Kubilay Hanın ölümünden sonra Çin’de ki varlığı zayıfladı.Zaten Moğolların büyük bir bölümü Çin kültürünün etkisiyle Çinlileştiler.

Moğollar Çin’de uzun zaman kaldıktan sonra Karakurum’a çekilmek zorunda kaldılar.

4-Altınorda Devleti(1227-1502)

Cengiz Hanın oğlu Cuci babasından daha önce ölünce çocuklarından Batu Han,Cengiz hanın tastiği ile Saray Başkent olmak üzere ülkenin sınırlarını Aral gölünden macaristanın ortalarına kadar genişletti.(1257)

Batu Han,İtıl Bulgar devletini ortadan kaldırdı.Rus ve lehlerle savaşlar yapıldı.Moskova alındı.

Altın orda devletinin egemen olduğu yerlerde halkın büyük bir bölümü başta Kıpçaklar olmak üzere Müslüman Türk boyları yaşıyordu.

Batu hanın ölümünden daha sonra Berke han’ın Müslüman olması nedeni ile devlet tam anlamı ile Türk-islam kültürünü benimsedi.Az sayıda Moğol’da Türkleşti.Parlak dönem yaşandı.

Daha sonra başa geçen diğer hanların taht kavgaları nedeni ile devlet zayıfladı.

Ve Timur’un yardımı ile başa gelmiş Toktamış Han’ın zamanında devlet yeniden güçlendi.

Bu dönemde doğuda kurulan Timurlular Devleti,Maveraünnehir bölgesi yüzünden çıkan anlaşmazlık nedeniyle Toktamiş Han’ı mağlup edip toprakları işgal etti.

Bu yenilgiler sonrası ülkede taht mücadeleleri sonucu parçalanma sürecine girdi.

Bu topraklarda Kırım,Kazan,Nogay,Ejderhan,kasım  gibi yeni Hanlıklar kuruldu.

1502’de Kırım hanı Mengli Giray Başkent saray’ı ele geçirerek Altınorda devletini yıktı.

*Böylece Türk dünyası için tehlike olan Rusların güney ve doğuya yayılmalarında ,serbest kalmalarına neden olmuşlardır.

PARA:1 Dolar=1465 Togruk

1 Türk Lirası:1.2 Togruk

DİN:Din Budizim ve Şamanizm.Müslüman Kazaklar ve hristiyanlar da var.(Koreliler ,Hristiyanlığı misyonerleri sayesinde yaymaya çalışmışlar.)

Ama buradaki Moğol  Budistler ölülerini yakmayıp gömüyorlar.

DİL:Dil Moğolca.Kril Alfabesi kullanılıyor.(Moğol dili daha önce yukarıdan aşağıya doğru Arapça harflerine benzer Moğolca yazım dilini kullanıyorlardı.)Bu yazım dili okullarda öğretiliyor.

*Moğolistan’da ki kazaklar hep Moğol alfabesi kullandılar.Ama Rusya’da ki Kazaklar Kiril alfabesinden önce arap harflerine benzer yazım dilleri vardı.

OKUL:Moğolistan’da Moğol okullarında Moğol dilinde eğitim veriliyor.

Kazakların bulunduğu bölgelerde Kazak okulları da var.Çoğunluğu kazakça dilinde eğitim veriliyor.Yanında Moğolca dereside veriliyor.

Ayrıca özel okullarda var.

Ulan Batur’da,Bayan Ulgii,Darlkhan,Erdent’te 5 tane Türk okulu var.

TARİH

1-200 yıl Çin işgalinde yaşayan Moğolistan’a 1911 lerde Beyaz Ruslardan kaçan Kızıl Ruslar Moğollarla birlikte Çinlilerle savaşarak ,Çinlileri kovdular.

2-1919’da  da beyaz Ruslar Moğolistan’a gelerek kalan Çinlilerle savaşarak Moğolistan’ın özgür olmasını sağladılar.Böylece

3-1921’de Cumhuriyet kuruldu.Moğolistan da  Komünist yönetim başladı.

4-1937-1939 arası 2.dünya savaşı başladığında Japonlar ,Moğolistan’a geldi.Ruslar yardım edince ülke kurtuldu.Ruslar,Almanlar tarafından ülkeleri işgal edilince geri döndüler.

Ruslar,Moğolistan’ı arkadan yönettiler.Komünizm zamanında devlet,iş,ev v.b vererek devlete çalıştırıyordu.Bu dönemde sanayileşme hızla gelişmeye başladı.

*1961 yılında BM tarafından kabul edildiler.

5-1989’da Moğollar ayaklanarak tamamen özgür oldular.

6-Eğitim düzeyinin yüksek olduğu Moğolistan,tüketim toplumu olma yolunda.

*Su anda Elbeydorj Tsabia

*Türkiyenin hemen hemen iki katı büyüklüğünde ki Moğolistan’da sadece 2.700.000 kişi yaşıyor.

*TUVALAR:Rusyanın güneyinde yaşayan Tuvaların yanında Rusya sınırına yakın Moğolistanda da  de Tuvalar yaşıyor.Ayrıca Çin de de yaşıyor.Moğol gibi yaşayıp,Dinleri Budizm ve Şamanizm.

*Moğolların dışında,batıda Kazaklar,Tuvalar,Hotun(Türk kökenli Müslüman Moğollar.)ve  Dorvetler , Uranhay gibi Moğolların farklı grupları yaşıyor.

*Moğolistan da ki kazaklar:17oo lerde Rusya’dan Çin’e kaçmışlar.oradan da Moğolistan’a gelmişler.

1990 dan sonra 150.000 Kazak,Kazakistan’a dönmüş.150.000 kazak hala Moğolistan da(50.000’i Bayan-Ulgii’de) yaşıyor.Çin'deki kazaklardan,Moğolistan'da ki Kazaklar daha mutlu ve özgürler.

*Moğolların kültürü,Ruslarınkine çok benziyor.Giyim kuşam  ve erkek kadın ilişkilerinde çok rahatlar.Bizde ki gibi fazla ayıp yok.

BAYAN ULGİİ

Dümdüz alanda genelde kapı ve damları kırmızı ve mavi olan tek katlı evlerden oluşmuş küçük bir şehir.

Daha çok kazak var.Moğol az. Ama iki toplum barış içinde yaşıyorlar.Her  iki toplum birbirlerinin dilini de biliyorlar.

Fizik olarak çok benzemelerine rağmen dikkatli inceleyince ayrılıyorlar.

Moğollar:Elmacık kemikleri çok belirgin değil.Yanakları daha düz.Gözeleri daha çekik.Göz kapakları yok.

Kazaklar:Elmacık kemikleri belirgin.Yüzleri daha geniş.Gözleri daha büyük.

*Kazak kadınları evlendikten sonra da babalarının soyadlarını sürdürüyorlar.

*Kazaklar çok rahatlar.Bebeklerine her alanda çekinmeden meme açıktan verebiliyorlar.

*Buradaki Kazak ve Moğol çocukların ağları açık değil.

Gezilecek fazla bir yer yok.Kasabanın dışında taş anıtlar varmış ama ben gittiğimde yolu kapalıydı.

1)Müze:Giriş 5000Togruk.Üç katlı,Kazak yaşantısın anlatılıyor.Normal.Yakınında

2)Pazar:Ben gezmedim bile

*Ama Bayan Ulgii’de Yak ve Deve tüyünden satın alabileceğiniz çok güzel kışlık giysiler satılıyor.

3)Kazak mahallesi:Bu mahallenin sokakları toz toprak içinde ama yüksek ökçeli bayanlar çok şıktı.yer olduğundan evlerini çok büyük bahçenin içine yapmışlar.Evlerinin yanına da yine çadırlarını kurmuşlar.Yazın çadır daha serin oluyormuş.Kışın soğuk olduğundan kullanmıyorlarmış.

Ben birkaç tane çadır ziyaret ettim.Sokakları toz olmasına rağmen çadırlarının ic çok düzenli ve temizdi.Renkli işlemelerle beyaz örtüler çok güzel duruyordu.İçeri buyur edip ikramda bulundular.

ANI:1-

Bayan Ulgi’te gelir gelmez bir Kazak dükkanına girip ev sahibim Amerikalı gence telefon açmak istedim.Adam hemen oğlunu çağırdı.Türk okulunda okuduğundan Türkçe biliyormuş.Beni hemen “pamukkale”adllı Türk restorantéa götürdü.Sahibi Abdullah bey,planım hakkında bilgiler verdi.Tabii çok özlediğim Türk çayını da kek ile ikram etti.Akşam tekrar uğradığımda Türkçe bilen Kazak karısı Aynagül  ve kendisi tekrar araç içişn yardımcı olmaya çalıştılar.

2-Oradan çıkıp müzeye gittiğimde güzel bir genç bayan “nerelisiniz”diye sorduğunda Türk olduğumu öğrenince Türkçe konuşmaya başladı.”Bu Moğollar hep mi Türkiye deokuyor”diyerek tepki verdim ama kızımız çok hanımdı.Birlikte Müzeyi gezdik.İnternet işlerimde yardımcı oldu.Müzeden çıktıktan sonra

3-Köye gitmek için garaja gittim.Sorduğum adam Türkçe biliyordu.Sorduğumda medyon da İstanbul-Çamlıca da kuran eğitimi almaya gitmiş ve Türkçe öğrenmiş.”Benim kardeşim ve eşi de Türkiye de okuyor”demezmi.Kardeşi Nuri’yi çağırdı.Birlikte Annelerinin evine  gittik.Daha sonra  Moğolistan hakkında soracağım sorular olunca birlikte eşi “Bereke”ablası Altun’un  evine gittik.Ve birlikte orada kaldık.

Nuri Çanakkale Üniversitesini bitirmiş.Bir Yurt’ta çalışıyormuş.Eşi hala Çanakkale de hemşirelik okuyor.Çanakkale'de kiralık evleri varmış.

Burada ki kazaklar,Çin'de ki hatta Kazakistan’da ki Kazaklardan farklı.Daha geleneksel.Bozulmamışlar ve konukseverler.En önemlisi temizler.Misafir olduğum ev çok temizdi.Bana yemekler hazırladılar.At eti ve patates yemeğini yemekte zorlandım.Güzeldi ama bize göre fazla yağlıydı.

NOT:Belki doğru değil ama Türkiye’de okuyan bu adım başı tanıştığım insanlara hep aynısını söyledim.

Ne işiniz var Türkiye’de okumaya.Ülkenizde Üniversite var.

Türkiye’de bizim gençler çok zor Üniversiteye girebiliyorlar.Bitirdikten sonra da is yok.Siz kolay bir sınavla ve bedavadan Türkiye’de gelip okuyorsunuz.Ve bizim sırada bekleyen gençlerin hakkı yenmiş oluyor.Başımızdakiler bunu hiç mi görmüyor.

Kendi gençlerimiz sokaklarda sürtmek zorunda kalırken buralardan gençler onların yerine Türkiye’de okusunlar.Bu adalet mi?Kendilerinin eğitim almasına diyecek bir şey yok.Benim tahammül edemediğim bizim gençlerin durumu.Eve gerekli olan kilim camiye haramdır.

İnsanlar beyefendi davrandılar.Aslında onlar da bana hak verdiler.Çünkü gençlerimizi ne zorlukla üniversiteye girebildiklerini görüyorlar.

Hele Çamlıca da kuran kursu için gelenlere ne demeli.Yani bu organizasyonu kim yapar ki.

NOT:Benim planım daha önce de yazdığım gibi Çin’den Göbi çölünden geçerek Moğolistan’a varmaktı.Çevreyi gezip direkt Ulan-Ude’ye gitmekti.Sınırlar kapalı olunca Moğolistan’ın en batısından girmek zorunda kaldım.

BİR DAHA Kİ MOĞOLİSTAN GEZİSİNDE GİDİLECEK GÜZERGAHLAR

* Şamanizm’i görmek isterseniz

1)Ulan-Batur→Moron(16 saat)→Hetgal(1.5 saat)→Tsaganuur(Sadece Jeep ile 12 saat,veya bayan Ugli’den de gidebilirsiniz.)Buradan

1.Şamanizim köyü:Tsaganuur→Tsa-tah(Moğollar “rein dear” diyorlar.)(at ile 3 günlük yol,rehber dahil günlüğü 7 Dolar).

En ilginç Şamanizm gösterisini burada görebilirsiniz.Veya sınırın karişı tarafında Rusya topraklarında da aynısini görebilirsiniz.Ben öyle yapacağım.

2.Şamanizm köyü:Upper tsaganuur:at ile 4 saat.

2)Bayan Uglii→Ulan Batur(otobüs var.Bu yolda da aradaki şehirlerde(Murun,erdenetv.b) kalarak ve çevreyi ,gölleri(Özellikle Hetgal’ın yanında ki göl güzelmiş ama yolu kötüymüş.) gezerek yapabilirsiniz.Yani geze geze Bayan Ugli’den Ulan Batur’a gidebilirsiniz.

*eğer bu yolu takip ederek Rusya’ya çıkacaksanız(Ulan Batur’a uğrayarak veya uğramadan)

Murun→Bulgan(279km)Erdenet(116km)→Darkhan179km→Sukhbaatar(253 km,Rusya ile sınır)→Ulan-ude(256km,Rusya,Baykal Gölü yanı)→Irkutsk452km

Ben aslında bu yoldan ulanbatur’a gidecektim ama Bayan Olgi’den Rus sınırı daha yakın olduğundan son anda planımı değiştirdim.

MOĞOLİSTANDAN RURYA’YA GEÇMEK

ÖNEMLİ:Çin ile Moğolistan ve Moğolistan ile Rusya arasında ki sınırların bazıları sadece iki ülke vatandaşlarına açık.Yani 3.ülke vatandaşları olan turistlere açık değil.

Genelde Ülkelerin bir batısında bir de doğusunda turistlere açık sınır var sadece.İyice öğrenip öyle yola çıkınız.

RUSYA  İLE MOĞOLİSTAN ARASINDAKİ SINIRLAR

1-South Mongolia →trein road

2-Nort-Mongolia(Sukhbataar)→Trein(Turiste açık.)

3-Northern Mongolia(Altanbulag→Road

4-Eastern Mongolia(eren –Tsav)→Road

5-Western Mongolia(de )→R oad Kosh-Agach(ŞimdilikTurist geçişine açık.)

 Bayan Uglii→Saganur(Akgül)(75 km,toprak yol,2.5 saat)→Kızılöy köyü→Sınır(Moğol sınırı dibinde)→Taşanta(Rus sınırı,10km)→Kosh- Agach(Rus şehri

Rus sınırı→Gorno-Altay(Sibirya,450 km,1000 Rupi=20 Dolar,sabah vardı)

*Sınır 8-1”8 arası açık.Pazar günü sınır kapalı.

*1.yol:Bayan Ulgii’den sabahları sınıra,hatta Kosh-Agach’a kadar taksi kalkıyor.Ama hafta sonu ben bulamadım.

2.yol:Sabah köyden gelen dolmuşlar öğleden sonra tekrar sınıra 28km yakın Kazak köyü olan Saganur köyüne dönüyorlar.Eğer öğleden sonra bu köye gidip(veye Kızılöy köyünde) bir gece kalıp ertesi sabah geçen arabalarla sınıra gidebilirsiniz.

3.yol:En iyisi sınıra giden yol ağzına çok erken çıkarak geçen araçlara binmek.Birçok Kazak Rusya içinden geçerek Kazakistan-Astana’ya gittiklerinden çok erken (5 gibi)araçlar geçiyor.Ben 6’da Bir Rus tırı ile sınıra kadar geldim.Baktım sınır Kazak araçları ile dolu.Daha sonra Astana’ya giden  bir Kazak aile ile Rusya’ya girdim.

*Sanırım sınırı araç ile geçmek zorundasınız.Sorunuz.

Burada ki Kazaklar araçlarına aldığı insanlardan ücret alıyorlar.Zaten o nedenle alıyorlar.

ANI:Sınırda dolmuş ile Astana!ya giden bu 4 kardeş ve aileleri olan Kazak aile beni görür görmez davet ettiler.Israrla”Gorno-Altays’tan geçecek misiniz?”diye sorduğumda “tabii.Gececeğiz”dediler.Biraz sonra başka İsrailli turiste de “yerimiz var.Sorun yok.Buyurun geliniz”diyerek aldılar.İkimizde” bunlar ne iyi insanlar.Çok şanslıyız”diye düşündük.İsrailli sadece Rus sınırına kadar gidip tekrar Moğolistan’a geri dönecekti.Çok samimi,yardımsever Kazak”bu turist bana ne kadar ödeyecek”demez mi?Gençten asla hak etmedikleri parayı zorla aldılar.Bu arada sınırdan Gorno-Altays’a giden otobüsten fiyatı öğrendim.Aslında burada hata yaptım.Direkt otobüsle gitmeliydim.Adamların beklentileri belli olmuştu.Yol parasını çıkarmanın peşindeler.Ama içimden birde ben Kazaklara bir kazık atayım.Anlasınlar diye geçirdim.

“sınırı geçer geçmez bankanın içine  gidip para çekmem gerekir”dedim.Ama yol üstü bulamadık.

Yolda ikide bir anlamsız molalar vererek devam ettik.Baktım çok geç kalacağız.Kendilerini uyardım.Ama daha sonra  en az bir saat yolda yabani çilek toplama molası verdik.

Bir molada telefon için ben başka bir dükkana girip geri döndüğümde tüm ailenin elinde dondurma vardı.Bir beni ayırmışlar.Oysa ben ve İsrailli turist yanımızda ki tüm yiyecekleri çocuklara vermiştik.Hele adamlar konuşkandı da kadınlar buz gibiydi.Bir tanesi ingilizcede biliyordu.Çocuğun kakalı bezini değiştirip ellerini sadece kolonyalı mendille silip aynı elle yemeğini yiyordu.

Ev sahibimi arayıp 5 saat sonra orada olacağımızı söylemiştik ama 5 saat oldu .Hala 5 saatlik yolumuzun olduğunu söylemezler mi?Tepem attı.Saat çok ilerledi.Çok telaşlandım ama adamların umurunda bile değil.Sadece “sen bize nice pul verecen”deyip duruyorlar.Ev sahibimi tekrar aradığımızda Kazak adam”sorun yok.Seni bekliyor”dedi ama gece yarısı varacağız eve.Çok utanıyorum.

Sonunda ev sahibimle evinin dibinde ki cafenin önüne geldik.O tatlı Kazaklar edpsizleşti.Önce çantamı vermek istemediler.Paralarını aldıktan sonra iade etmek üzere pasaportumu almaya kalkıştılar.

Ben tahmin ettiğimden  ev sahibime ”Bu adamlar sizden para isteyecek.Lütfen vermeyiniz.Benim problemim”dedim.

Dolmuşlarını ev sahibimin evinin önüne çekerek sabah buluşup bankaya gitmek üzere zorla ayrılabildim.Sabah erkenden ev sahibimi aramışlar.Ben kendisine “benim problemim .Benimle gelmenize gerek yok “desemde çeviri yapmak için geldi.Kazaklar,o günün Pazar olduğunu para çekemeyeceğimi söylediğimde kudurdular ama kafaya koydum.Beni o kadar keyfi geç bırakan Kazaklara para vermeyecektim.bana”sen ne yaman adammışsın”diyerek akşamdan verdiğim 10 dolara (normalde 50 Dolar istemişlerdi.)razı olmak zorunda kaldılar.Sanırım bir daha bir Türk’e kazık atmaya çalışırlarken biraz daha düşünmek zorunda kalırlar.